De fitis en de tjiftjaf.
Veel mensen meten de komst van het voorjaar af aan bepaalde natuurverschijnselen. Bijvoorbeeld het lengen van de dagen, de stijging van de temperatuur, het eerste kievitsei of het in bloei komen van bepaalde bomen of planten.
Voor mij begint het voorjaar wanneer ik de eerste tjiftjaf heb gehoord. En wanneer ik de eerste fitis heb horen zingen, dan gaat mijn winterjas de kast in. De lente begint niet zonder deze twee vogelsoorten! Deze vogeltjes die zo op het oog niet van elkaar te onderscheiden zijn, komen elk voorjaar vanuit hun overwinteringgebied terug om in onze contreien te broeden. Niet alleen bij ons, maar in bijna heet Europa.
De fitis heeft meestal wat lichter gekleurde pootjes en in de nazomer, na de rui is de fitis wat geler dan de tjiftjaf. Ook heeft de fitis iets langere vleugels en is gemiddeld één gram zwaarder, zo rond de 9 gram. De tjiftjaf is altijd de eerste die zich aandient. Dat is te horen aan het grootste verschil tussen de twee, namelijk de zang. De tjiftjaf heeft maar twee noten op zijn repertoire. Dat die twee noten vertaald worden in een constante "tjiftjaf" is natuurlijk de oorsprong van zijn naam.
In Damwoude kun je meestal in de derde week van maart de eerste tjiftjaffen horen. De fitis komt gemiddeld twee weken later, begin april dus. Deze zingt ook altijd
hetzelfde liedje, zij het dat dit een echt deuntje is, luid en helder beginnend en wat
zachter en lager eindigend. Het zijn altijd de mannetjes die het eerst vanuit het warme zuiden terugkeren. Zij gaan vrijwel onmiddellijk naar hun beoogde territorium en proberen met zang de vrouwtjes te lokken.
Dat territorium is verrassend genoeg elk jaar in hetzelfde gebied, ja zelfs bijna dezelfde vierkante meters. Veel vogelsoorten, vooral de mannetjes zijn bijzonder plaatstrouw en verschijnen na hun overwintering op dezelfde plaats als het vorige jaar.
Een vergelijk met de boerenzwaluw die elk jaar weer dezelfde boerderij weet te vinden is goed te maken. Tussen mei en juni worden één en soms twee legsels grootgebracht. De tjiftjaf broedt meestal net boven de grond en de fitis meestal op de grond, tussen lage begroeiing en ruigte. Van beide soorten bouwt het vrouwtje het nest en broedt de 5 tot 7 eitjes alleen uit. Darna komt pa pas meehelpen om de jongen te voeren. De vogeltjes eten voornamelijk insecten, zoals bladluis en rupsjes.
De tjiftjaf is wat meer binnen de bebouwde kom aanwezig dan de fitis. Een afwisseling van hoge en lage bomen vindt de tjiftjaf ideaal. Helaas worden zij ook iets vaker slachtoffer van typische 'mensen-dingen' zoals verkeer, ramen en katten. De fitis is eigenlijk overal te vinden maar houd erg van laag struweel, vochtige gebieden met lage wilgen, zoals b.v. het Driesumermeer. Daar ringde ik in 1998, in het kader van wetenschappelijk onderzoek, 41 fitissen tijdens de broedperiode. Daar tegenover stonden 20 tjiftjaffen. In dezelfde periode ringde ik in onze tuin in Damwoude 3 fitissen en 18 tjiftjaffen. De voorkeur van biotoop blijkt al duidelijk uit deze cijfers. Leuk detail: een in 1998 in onze tuin geringde fitis ving ik in 1999 twee keer terug in het Driesumermeer! Iets minder plaatstrouw dus. Misschien was hij vorig jaar nog onderweg?
Terwijl ik dit schrijf, eind augustus, is de trek van fitissen al weer in volle gang. Deze vogeltjes trekken ver weg tot wel zuidelijk Afrika. Omdat in Scandinavië enkele miljoenen fitissen broeden, komen ontzettend veel van deze lichtgewichtjes ons land door. Omdat ze in deze tijd van het jaar niet zingen, zijn ze wel te herkennen aan hun roep, een helder "hu-wiet". Dit lijkt overigens weer ontzettend veel op de "hu-wiet" van de tjiftjaf. Lastig dus. De tjiftjaf trekt later weg, veelal tussen half september en eind oktober. Soms worden in Nederland zelf winterwaarnemingen gedaan. Dit zullen ongetwijfeld erg noordelijk broedende vogels zijn. De tjiftjaf overwinterd ook dichterbij dan de fitis, zo rond de Middellandse Zee en het noorden van Afrika. Het aantal broedparen in Nederland wordt geschat op:
tjiftjaf: tussen 150.000 en 200.000
fitis: tussen 300.000 en 350.000
Dus vrij talrijk, ook in de Dokkumer Wâlden. Alleen ze zijn zo klein en vallen met hun saaie kleuren niet echt op.
Hieronder de eerste waarnemingen in onze tuin tot en met 1999:
Tjiftjaf : fitis:
1996 9 april 20 april
1997 14 maart 6 april
1998 21 maart 10 april
1999 15 maart 3 april
Hieruit kun je opmaken dat we in 1996 een zeer koud voorjaar hebben gehad. Op 1 april 1996 hadden we nog behoorlijke vorst. In 1999 ving ik op 3 april al 4 fitissen in het Driesumermeer, dus ging die dag de winterjas de kast in. Komen jouw eerste waarnemingen van tjiftjaf en fitis ongeveer met die van mij overéén? Of hou je dat niet bij? Het lijkt mij een uitstekende uitdaging om er volgend jaar mee te beginnen!
Harry de Boer.
foto links: de tjiftjaf. foto: Marcel van Tol.
